1. GİRİŞ

Küreselleşme, endüstrileşme, nüfus artışı ve teknolojik gelişmeler neticesinde enerji tüketim ihtiyacı tüm dünyada artmıştır. Artan enerji tüketimi çerçevesinde meydana gelen küresel iklim değişiklikleri, kaynakların yetersiz kalışı ve maliyetlerin yüksek oluşu gibi sebepler dünyanın enerji dönüşüm sürecine girmesine sebebiyet vermiştir. Bunun neticesinde yönetimler, güvenli, ekonomik ve maliyeti daha etkin bir enerji üretim sisteminin işlevsel hale gelmesi için yenilenebilir enerji bölgelerini bir planlama aracı olarak kullanmaya başlamışlardır.

Türkiye de fosil yakıt tüketiminin olumsuz etkilerini bertaraf etmek ve ithal yakıt tüketimini azaltma amaçları başta olmak üzere mevcut yüksek yenilenebilir enerji potansiyelini kullanma eğilimi göstermiştir. Bu kapsamda Türkiye’nin enerji politikasının temeli; güneş ve diğer yenilenebilir kaynakların kullanımı için gereken düzenlemeleri yapmak suretiyle elektrik enerjisi üretmek için yenilenebilir kaynakların kullanımı arttırmaktır. Ayrıca; yenilenebilir enerji üretimini teşvik etmek, önemli miktarda yeni enerji kaynağından daha güvenilir enerji elde etmek, [2]enerji kaynaklarının çeşitliliğini arttırmak, sera gazı emisyonlarının azaltılmasını sağlamak, ekonomik gelişme ve istihdam yaratmak[3] ve çevreyi korumaktır.

Sayılan amaçlara hizmet etmek amacıyla Türkiye Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları ihale mekanizması ile yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanarak elektrik enerjisi üretiminin teşvik edildiği ve rekabet koşullarının oluşturulduğu bir dönüşüm gerçekleştirmiştir. İhale mekanizması, tek parçalı, büyük hacimli ve kapasite bazlı olarak uygulanmış olup Türkiye’de elektrik enerjisi üretimindeki yenilenebilir kaynakları payının artmasını ve yerli üretimin güçlenmesini sağlamıştır.[4] Bunu yanında rekabet koşulları sağlanarak düşük fiyatla güç artışı sağlama imkanı elde edilmiştir. Söz konusu enerji dönüşümünün küresel ekonomik yavaşlamayı engelleme amacına hizmet ettiği ve enerji piyasasını canlandırmaya yardımcı olacak bir ekonomik kalkınma stratejisi olduğu da ülke yetkilileri tarafından ifade edilmiştir.

Türkiye’nin uygulamış olduğu enerji politikaları çerçevesinde ihalelerin uzun dönemli bir plan içerdiği ve düzenli aralıklarla gerçekleştirildiği görülmektedir. Konu husus yatırımcılar açısından öngörülebilirliği arttırmış olup etkin rekabet ortamını sağlamıştır. Uzun dönemli ihale dönemlerinin yanında aynı zamanda günümüzde daha küçük hacimli ve farklı coğrafi bölgelere yayılan yenilenebilir enerji ihaleleri de gerçekleştirilmektedir.

2. TÜRKİYE’DE YENİLENEBİLİR ENERJİ İLE İLGİLİ MEVCUT ULUSAL POLİTİKA

Türkiye, 2000’li yıllardan itibaren artan enerji talebini karşılamak amacıyla enerji kaynaklarını aktif olarak faaliyete geçirmek istemiştir. Nitekim bu çerçevede ilk adım olarak 2003 yılında Enerji Piyasası Denetim Kurul (“EPDK”) kurulmuş olup yapılan yatırımlar kontrol altına alınmaya çalışılmıştır. 2004 yılında küresel piyasada gündemde olan enerji yatırımları göz önünde bulundurularak Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı ile Devlet Planlama Teşkilatı’nın da desteklemeleri neticesinde yerli ve yenilenebilir enerji kaynak potansiyelinin kullanılması için adımlar atılmaya başlanmıştır. [5]

5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına Dair Kanun (“Yenilenebilir Enerji Kanunu”, “YEK”) 2005 yılında yürürlüğe girmiş olup ilgili kanun ile birlikte yenilenebilir enerji kaynak kullanımında önemli derecede artış olmuştur. Ancak her ne kadar 2005 yılında yürürlüğe girmiş olsa da ikincil mevzuatın yokluğu 2005/2010 yılları arasında yapılan yatırımların sınırlı kalmasına sebebiyet vermiştir.[6] Bunula birlikte Aralık 2010 yılında Yenilenebilir Enerji Kanununda yapılan değişiklikler ile birlikte yatırımlara ilişkin teşvikler getirilerek yerli ve yabancı yatırımların ilgisini çekecek şekilde piyasanın canlandırılmaya çalışıldığı görülmektedir.[7]

Yenilenebilir enerji alanında sunulan teşvikler başlıca; sabit alım fiyat garantisi, yerli ekipman kullanımı, projelerin hizmet bedellerinden muafiyet, enerji üretim tesisleri ve AR-GE yatırımları şeklinde sayılabilir. Ayrıca ilgili kanun yatırımcılara arazi kullanımı ile ilgili, vergi ve arazi kullanım bedellerinde indirim gibi olanaklar da sağlamaktadır.

Söz konusu teşviklerin akabinde elektriğin yeterli, sürekli, kaliteli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması, kaynak çeşitliliğinin sağlanması, enerji maliyetlerinin ekonomi üzerindeki yükünün hafifletilmesi, çevrenin korunması ve yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı kullanımının yaygınlaştırılması gibi amaçlar çerçevesinde Türkiye tarafından önemli enerji politikaları geliştirilmiştir. Bu çerçevede kamu ve hazine taşınmazları ile özel mülkiyete konu taşınmazlarda büyük ölçekli yenilenebilir enerji kaynak alanları (“YEKA”) oluşturulmaya başlanmış olup YEKA Yönetmeliği (“Yönetmelik”) 09.10.2016 tarihli Resmi Gazete ’de yayımlanmıştır.

3. TÜRKİYE’DE YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAK ALANLARI

3.1 GENEL BİLGİ

Doğal enerji olarak da adlandırılan yenilenebilir enerji; fosil yakıtlar ve uranyumun aksine tükenmeyen ve sürekli kendini yenileyen doğal kaynaklar silsilesi olarak ifade edilmektedir.[8] Bir başka anlatımla, yenilenebilir enerji, yakıt kaynaklarının ürettiği ve kısa sürede kendini yenileyerek bir sonraki güne sanki kullanılmamış gibi devam eden, işlem görmelerine rağmen azalmayan enerji kaynaklarıdır. [9]Güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi, hidrolik enerji, jeotermal enerji, hidrojen enerjisi, biokütle enerjisi ve deniz kökenli enerjiler bu kaynaklar arasında sayılmaktadır. Söz konusu enerji kaynakları sera gazı emisyonlarının azaltılması konusunda önemli bir potansiyele sahip olup çevresel olarak tercih edilebilir bir kategoridedir. Bu kapsamda yenilenebilir enerjiye geçiş, ülkeler için sera gazı emisyonlarını azaltmanın ve nihayetinde iklim değişikliğiyle mücadele etmenin en etkili yoludur.

Türkiye’de de artan enerji ihtiyacının karşılanmasına yönelik, yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılması konusunda çalışmalara hız verilmiş olup bu kapsamda kamu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (“ETKB”) tarafından 2015-2019 yıllarını kapsayan stratejik planda doğal kaynaklar başlığı altında “verimli ve etkin ham madde kullanımı, ham madde tedarik güvenliği” planı yer almaktadır.[10] Bu kapsamda Türkiye’nin yenilenebilir enerji yatırımlarına atfettiği önemin en somut örneği Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları (“YEKA”) teşvik modelidir. Türkiye tarafından yeni enerji politikaları çerçevesinde Rüzgar Enerji Santralleri (“RES”) ve Güneş Enerji Santrallerinin (“GES”) kullanılması suretiyle Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları oluşturulmuştur. Bu çerçevede yenilenebilir enerji kaynak alanı; kamu ve hazine taşınmazları ile özel mülkiyete konu taşınmazlarda geliştirilebilir yenilenebilir enerji kaynaklarından en az birinin yüksek yoğunlukta bulunduğu alan/alanlardır.

Söz konusu proje çerçevesinde arazi kullanım tanımlarına ve proje geliştiricileri tarafından gösterilen ilgi ile uygun topografyaya sahip coğrafi bölgelerde yer alan kamu ve hazine taşınmazları ve özel mülkiyete konu taşınmazlarda büyük ölçekli yenilenebilir enerji kaynak alanları oluşturulmuş olup yenilenebilir enerji kaynaklarının etkin ve verimli kullanılması, bu alanların yatırımcılara tahsisiyle yatırımların hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir .[11]

Söz konusu enerji kaynaklarının etkin ve verimli kullanılması suretiyle kesintisiz elektrik hizmetinin verilebilmesi amacıyla modern elektrik santralleri oluşturulmaya çalışılmaktadır. Bu kapsamda yenilenebilir enerji kaynak alanlarının bir planlama aracı olarak kullanıldığı söylenebilmektedir. Söz konusu modelle belirlenen alanların yatırımcılara tahsisi ile yatırımların hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi, üretim tesislerinde kullanılan ileri teknolojiyi içeren sistemin yurt içinde üretilmesi ve yurt içinden temin edilmesi teşvik edilmeye çalışılmaktadır.[12] Zira bu uygulamadan önce belirli trafo merkezlerinde kapasite açılması suretiyle her bölge için ayrı bir ihale sistemi uygulanıp ihaleyi kazanan firma tarafından santral sistemi kurulurdu. Söz konusu yeni enerji politikası çerçevesinde YEKA ile büyük enerji kapasiteleri için tek bir ihale yapılarak yatırımların hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi sağlanmaya çalışılmaktadır.

Ayrıca, söz konusu modelle fosil yakıtlara bağımlılık azaltılmaya çalışılırken ve iklim değişikliği ile mücadele edilirken aynı zamanda söz konusu kaynak alanlarında iş yatırımı teşvik edilerek inşaat, kamu hizmetleri, yönetim ve mühendislik alanlarında istihdam yaratmaya çalışılmaktadır. [14] Ek olarak oluşturulan model, haneler ve işletmeler için de daha düşük maliyetli enerji anlamına gelmektedir. Bu durum da işletmelerin için iş hacmini arttırmasına ve bu çerçevede küresel bir rekabet ortamının oluşmasını sağlamaktadır. Bununla birlikte Ar-Ge merkezi kurulumu da zorunlu olup işleyen bir ekosistem oluşturularak yerli tedarik zinciri oluşturulması amaçlanmaktadır.[15]

Burada önemle belirtmek gerekir ki; YEKA konseptinin yerli ekipman üretim şartına bağlanmış olarak yüksek hacimde kurulu güç imkanı sağlaması da piyasanın diğer yatırımlarından farkını oluşturmaktadır. [16] Bu kapsamda Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığa göre Türkiye, 2023 yılında enerji ihtiyacının yüzde 65’ini yerli ve yenilenebilir kaynaklardan karşılamayı hedeflemektedir.[17] Covid-19 salgını nedeniyle elektrik üretimi çerçevesinde yenilenebilir enerji yatırım talepleri azalmış olsa da, ek elektrik üretim kapasitelerine olan talebin ilerleyen zamanlarda artması beklenmektedir. Zira güneş enerjisine yapılan yatırımlar Eylül 2020 sonu itibariyle 6,3 GW’lık bir çıktıya ulaşmıştır. Rüzgar enerjisine dayalı kapasitesi ise 8 GW, jeotermal ve biokütle enerjisi ise sırasıyla 1,5 GW ve 1,2 GW’ye ulaşmıştır. Bu kapsamda hidroelektrik santrallerini de içeren yenilenebilir enerji üretiminin, Eylül 2020 sonu itibariyle toplam talebin %44,2’sini karşıladığı söylenebilmektedir. [18]Dolayısıyla elektrik üretiminde yenilenebilir enerjinin kullanım payının yıllar içinde düzenli bir şekilde artacağı aşikardır.

Netice itibariyle, YEKA teşvik modeli, yenilenebilir enerji politikası ve yatırım projesi olmakla kalmayıp aynı zamanda yerli üretimi, istihdamı, sanayileşmeyi, AR-GE faaliyetlerini ve sürdürülebilir kalkınmayı da içeren çok boyutlu ve öncü bir model olup 3 ana temel özelliğe sahiptir. [19] Bunlar elektrik satışındaki teşvik, yerli üretim ve yerli istihdam şartı ve elektrik teknolojisi ve enerjisi üretim faaliyetlerinin yanında ARGE faaliyeti yapılması zorunluluğudur.

3.1.1 ELEKTRİK SATIŞINDAKİ TEŞVİK

Elektrik satışında sağlanan teşvik YEKA modelinin yatırımcıya sağladığı en önemli imkânlardan biridir. Zira üretilen elektrik enerjisinin satışının güvence altına alınması söz konusudur. Buna göre, YEKA yatırımcısı elektrik üretimini destekleyen teşvik sistemlerinden biri olan ve yenilenebilir enerji üreticilerine belli bir süre sabit fiyattan elektrik alım garantisi verilen sabit fiyat tarifesi kapsamında değerlendirilebilecek Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması’ndan (“YEKDEM”) faydalanacaktır.

İlk kurulumdaki YEKDEM mekanizması sayesinde, idare tarafından hazırlanan şartnamede belirtilen süre boyunca ve YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesinde yer alan fiyat üzerinden üretilen elektrik enerjisi satın alınacaktır.[20]

3.1.2 YERLİ ÜRETİM ŞARTI

YEKA teşvik modelinde yatırım yapan tüzel kişi, YEKA projesini Yurt İçinde Üretim Karşılığı Tahsis (“YÜKT”) usulüyle ve Yerli Malı Kullanım Karşılığı Tahsis usulüyle yürütmekle yükümlüdür. Bu kapsamda santralin tamamında şartname çerçevesinde yurt içindeki üretim tesisinde imal edilen uygun yerlilik oranına sahip yerli malı akşamların kullanılması gerekmektedir. [21]

3.1.3 AR-GE FAALİYETİ

09.10.2016 tarih, 29852 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları Yönetmelik’i (“Yönetmelik”) uyarınca YÜKT kapsamında başvuru yapacak yatırımcılar, yıllık AR-GE planı çerçevesinde AR-GE faaliyetlerini sürdürmek zorundadır.[22]Sözleşmenin imzalanmasından sonra AR-GE faaliyetlerine ivedilikle başlanılması için bir AR GE merkezi kurulması gerekmektedir. AR-GE faaliyetlerinin yapılacağı asgari süre ve koşullar şartname ile belirlenmektedir.

3.2 YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAK ALANLARI YÖNETMELİĞİ İLE YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAK ALANLARI YÖNETMELİĞİNDE YAPILAN DEĞİŞİKLİK YAPILMASINA DAİR YÖNETMELİK ÇERÇEVESİNDE SÜRECE İLİŞKİN USUL VE ESAS HAKKINDA

Yenilenebilir enerji kaynak alanlarının belirlenmesi, derecelendirilmesi ve kullanılmasına ilişkin usul ve esasları düzenleyen Yenilenebilir Enerji Kaynak Yönetmeliği (“Yönetmelik”) 09.10.2016 tarihinde 29852 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 11 Nisan 2017 tarihinde ise söz konusu Yönetmelik yayımlanan değişiklikler çerçevesinde güncellenmiştir.

Bu Yönetmelik kamu ve hazine taşınmazları ile özel mülkiyete konu taşınmazlarda büyük hacimli yenilenebilir enerji kaynak alanları oluşturularak mevcut kaynakların verimli ve etkin kullanılması, bu alanlara ilişkin yatırımın teşvik edilmesi ve söz konusu alanların yatırımcılara tahsisi neticesinde yatırımların hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi, elektrik enerjisi için kurulan üretim tesislerinde kullanılan teknolojinin yurt içinde üretilmesi veya yurt içinden temin edilmesinin sağlanması, başka bir deyişle millileşmenin sağlanması ve dışa bağımlılığın azaltılması amaçlarıyla düzenlenmiştir.[23]

3.2.1 KAPSAM

Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanlarına ilişkin Yönetmelik; YEKA’ların belirlenmesi, bu alanlar için bağlantı görüşünün verilmesi ve kapasite tahsisinin yapılması, tahsis edilen bağlantı kapasitesinin yurt içinde üretim ve/veya yerli malı kullanım şartı ile kullandırılması ve bu amaçla yapılacak yarışmaya katılacaklarda aranacak koşulların belirlenmesi, yarışmanın yapılması, teminat alınması, yükümlülüklerin yerine getirilmemesi halinde teminatın irat kaydedilmesi, YEKA’da kurulacak elektrik enerjisi üretim tesislerinin ön lisans/lisans müracaatları ve elektrik enerjisi satışına ilişkin usul ve esasları kapsamaktadır.[24]

3.2.2 YEKA BELİRLEME VE DERECELENDİRME İLKE VE KRİTERLERİ

YEKA sürecinin ilk aşaması, kaynak alanlarının belirlenmesidir. Yönetmeliğin ilgili hükmü gereğince; YEKA’lar, hem kamunun ve hazinesinin taşınmazlarında hem de özel mülkiyete konu taşınmazlarda ,Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından yapılacak çalışmalar ve YEKA Amaçlı Bağlantı Kapasitesi Tahsisi Yarışması ve sonrasında yapılacak çalışmalar şeklinde geliştirilebilir. YEKA’ların belirlenmesi ve geliştirilmesine ilişkin teknik ve idari çalışmalar da Genel Müdürlük tarafından yürütülmektedir.[25]

Yapılan ön değerlendirmelerin olumlu olması neticesinde söz konusu bölge için “Aday YEKA” kararı ilan edilmektedir. Aday YEKA üzerinde yatırım yapılabileceğinin değerlendirilmesi halinde; Aday YEKA’nın, Genel Müdürlük internet adresinde ilan edilmektedir. İlgili ilandan itibaren en geç 1 (bir) yıl içerisinde de YEKA olarak Resmî Gazete’de ilan edilmektedir. Ayrıca konu husus Bakanlık tarafından, Çevre Düzeni Planları ve İmar Planlarına resen işlenmek üzere ilgili mercilere bildirilir. Genel Müdürlük tarafından belirlenen YEKA’lar, Bakanlığın hedef ve politikaları, kaynak türü, belirlenen kaynak potansiyeli ile tahmini birim elektrik enerjisi üretim maliyeti gibi kriterlere göre derecelendirilmekte ve hangilerinin öncelikli olarak yatırıma açılacağına karar verilmektedir.[26]

Bakanlık tarafından ilan edilen bağlantı bölgeleri ve bağlantı kapasiteleri için kaynak türü bazında YEKA amaçlı bağlantı kapasite tahsisi yarışması açılır .YEKA Kullanım Hakkı yarışma ilanı, Resmi Gazete’de ve Genel Müdürlük internet adresinden yayımlanır. İlgili ilanda asgari olarak yer verilmesi gereken bilgiler Yönetmeliğin 6.maddesinde ayrıntılı olarak belirtilmiştir.

3.2.3 YEKA KULLANIM HAKKI YARIŞMASI BAŞVURULARININ ALINMASI

Yönetmeliğin 7. maddesine göre, yarışmaya, Yönetmelik ve Şartnamede yer alan şartları taşıyan kişiler başvuruda bulunabilmektedirler. Diğer bir deyişle aksamı yırt içinde üretilen ve yerli malı kullanmayı taahhüt eden, Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği kapsamında belirtilen ön lisans başvurusu yapmaya haiz kişiler tarafından, Bakanlıkça belirlenmiş olan gerekli bilgi ve belgelerin sunulması kaydıyla YEKA’da üretim faaliyetinde bulunmak amacıyla başvuru yapabilmektedirler.[27] Başvurunun birden fazla tüzel kişi tarafından yapılması halinde ise başvurunun ortak girişim olarak yapılmasına dair hususlar Şartnamede tanımlanması gerekmektedir.

Ayrıca Şartnamede belirtilen belgeleri içeren başvuru dosyaların, ilanda belirtilen adrese, ilanda belirtilen tarih ve saate kadar sunulması gerekmektedir. Süresinde sunulmayan başvurular ise değerlendirmeye alınmamaktadır.

3.2.4 BAŞVURULARIN İNCELENMESİ

Başvurular Bakanlık tarafından belirlenen üyelerden oluşan bir Komisyon tarafından değerlendirilmektedir. Yönetmeliğin 9. maddesi uyarınca, Komisyon tarafından başvuruya konu evraklar detaylı olarak incelemeye tabi tutulmakta olup eksiklik tespit edilen başvurular bakımından bir sonraki aşamaya geçilmemektedir. Sonraki aşamada, uygun görülen başvurular için sunulan tüm bilgi ve belgeler üzerinden evraklar üzerinde detaylı incelemesi yapılmasının akabinde yarışma yer, tarih ve saati yarışma tarihinden en az 3 (üç) takvim günü öncesinde İdare’nin internet adresinde yayımlanır veya başvuru sahiplerine yazışma yöntemlerinden biriyle yarışma tarihinden en az 3 (üç) takvim günü öncesinden bildirilmektedir.

Evrakların incelenmesi, ilanda belirtilen en son başvuru tarihinden itibaren 30 (otuz) takvim gününe kadar tamamlanması gerekmektedir. Bu çalışmaların zamanında tamamlanamaması durumunda ise Komisyon, 30 (otuz) takvim gününe kadar bir defaya mahsus olmak üzere ek süre uzatımı kararı verebilmektedir.

Ayrıca önemle belirtmek gerekir ki aynı madde hükmüne göre yapılacak yarışma, Komisyonun kararıyla askıya alınabilir veya iptal edilebilir. Bu çerçevede yarışmaya katılan tüzel kişiler herhangi bir gerekçeyle zararının karşılanması amacıyla herhangi bir talepte bulunamazlar.

3.2.5 YEKA KULLANIM HAKKI YARIŞMASI USULÜ VE YARIŞMANIN SONUÇLANDIRILMASI

Yönetmeliğin YEKA kullanım hakkı yarışması usulü ve YEKA kullanım hakkı yarışmasının sonuçlandırılması başlıklı 10. maddesi gereğince, yarışmaya katılma hakkı elde eden başvuru sahipleri YEKA’da bağlantı kapasitesi tahsisi için yapılacak olan yarışmaya katılabilmektedirler. Yarışma esası, Bakanlık tarafından belirlenerek ilan edilen kilovatsaat başına elektrik enerjisi alım tavan fiyatı üzerinden açık eksiltme usulüne göre yapılmaktadır.

Akabinde Komisyon tarafından açık eksiltme esasına dayalı yarışmaya geçilmektedir. Usulüne uygun olarak Mali Teklif zarflarında sunulan teklifler sıralanır ve belirlenen en düşük azami beş mali teklif sahibi arasında açık eksiltme esasına dayalı yarışma yapılmaktadır. Yarışma en düşük son teklife ulaşılınca sonlandırılmaktadır. Teklif sahiplerinin tüm teklifleri ve son teklifleri Komisyon tarafından düzenlenen açık eksiltme tutanağına kaydedilerek teklif sahiplerine imzalatılmaktadır. İlgili tüzel kişilerin açık eksiltme tutanağını imzalamamaları halinde ise, bu durum Komisyon tarafından ayrıca bir tutanakla kayıt altına alınmaktadır. Ancak önemle belirtmek gerekir ki; açık eksiltmede tüzel kişinin vermiş olduğu fiyat teklifleri imza şartı olmaksızın da bağlayıcı ve geçerlidir.[28]

Yarışma sonrasında komisyon tutanağı düzenlenmekte ve bu tutanak Yönetmelik gereğince Bakan onayına sunulmaktadır. Bu kapsamda Yarışma, Bakan onayı ile sonuçlandırılmaktadır. Ekonomik açıdan en avantajlı ilk üç teklif haricindeki diğer tekliflere ait teminat mektupları yarışma gününü müteakip en geç 30 (otuz) gün içerisinde iade edilmekte ve en düşük birinci teklif sahibi YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesinin (“Sözleşme”) imzalanmasına davet edilmektedir.

Ayrıca Bakanlık, Sözleşme’nin imzalanmasına kadar herhangi bir aşamada da gerekçe göstermeksizin Yarışmaları erteleme, askıya alma veya iptal etme hakkı çerçevesinde süreci sonlandırabilmektedir.

3.2.6 YEKA KULLANIM HAKKI SÖZLEŞMESİNİN İMZALANMASI VE İFASI

Yönetmeliğin 11.maddesi ile hüküm altına alındığı üzere YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesine davet edilen firmanın davet edildiği yazının tebliğ tarihinden itibaren azami 30 (otuz) takvim günü içerisinde Sözleşmeyi imzalaması esastır. Bu kapsamda Sözleşme’nin en düşük birinci teklif sahibiyle imzalanması veya ikinci ve üçüncü teklif sahibinin Sözleşme’ye davet edilmemesi halinde en düşük ikinci ve üçüncü teklif sahibinin teminat mektubu, Sözleşme imza tarihinden itibaren 3 (üç) iş günü içerisinde iade edilmektedir.[29]

İlgili madde gereğince en düşük birinci teklif sahibi, bu 30 günlük süre içinde sözleşmeyi imzalamaz ise teminatı irat kaydedilerek sırasıyla en düşük ikinci ve üçüncü fiyat teklifi veren tüzel kişiler sözleşmenin imzalanması için davet edilmektedir. YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi imzalanmadan önce tüzel kişi tarafından taahhüt edilerek başvuruda sunulan ortaklık yapısına uygun olarak gerekli ticari kuruluşun tamamlanması zorunlu kılınmıştır. Söz konusu sürecin tamamlanmasının akabinde ilgili tüzel kişi tarafından, Ticaret Sicil Gazetesi, ortaklık yapısı, tüzel kişilik adına düzenlenmiş teminat mektubu ve elektrik enerjisi üretim tesislerine ait iş programların İdare’ye sunulması gerekmektedir.

3.2.7 LİSANSLAMA SÜRECİ

YEKA modeli çerçevesinde yarışmayı kazanan ve YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi imzalayan tüzel kişi, bu aşamadan sonra EPDK tarafından yürütülen elektrik enerjisi üretim faaliyetine ilişkin önlisans ve üretim lisansı alınması aşamalarına geçmektedir.[30] YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi kapsamında birden fazla YEKA yer alıyor ise bunların her biri için ayrı lisanslama süreci yürütülmekte olup lisanslama süreci ile ilgili düzenlemeler Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği’nde yer almaktadır.

3.2.7.1 ÖNLİSANS SÜRECİ

Önlisans süreci Yönetmeliğin 12. Maddesinde düzenlenmiş olup bu maddeye göre; YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi kapsamındaki YEKA’larda elektrik enerjisi üretim faaliyetinde bulunulabilmesi için önlisans ve üretim lisansı alınması zorunludur.

Önlisans başvurusu yapmaya hak kazanan ve YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesini imzalayan tüzel kişi ilgili madde hükmü çerçevesinde, YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesinin imzalandığı tarihten itibaren 45 (kırk beş) takvim günü içerisinde EPDK’ya önlisans başvurusu yapmak zorundadır.

Süresi içerisinde önlisans başvurusu yapılmaması durumunda ise; ilgili hükümde belirtilen usullere göre hesaplanan cezai tutar Bakanlık tarafından verilecek 15 (on beş) günlük süre içerisinde ödenmez ise bu miktar kadar teminat mektubu irat kaydedilmekte ve söz konusu YEKA ile ilgili YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi kapsamında tanınan bağlantı kapasitesi dahil tüm haklar kendiliğinden sona ermektedir.[31] Bu kapsamda Şartnamede belirtilen önlisans süresi içerisinde Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği kapsamında gereken iş ve işlemler ile gerekli izinler tamamlanarak üretim lisansı başvurusunda bulunulmaktadır.

Ayrıca Yönetmelik’te YÜKT ile YMKT kapsamlarındaki önlisans sahibi tüzel kişiler için belli yükümlülükler öngörülmüş olup YÜKT ve YMKT kapsamında kurulacak elektrik enerjisi üretim tesislerinin azami kurulum süresi Şartname’de gösterilmektedir.

Bununla birlikte Yönetmelik’te, sunulan Fabrika kurulumuna ilişkin gecikmelerin yaşanması halinde YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi’nin feshine ve önlisansın iptaline ilişkin çeşitli müeyyidelere yer verilmiştir. Ayrıca Sözleşme kapsamında yer alan taahhütlerin yerine getirilmediğinin tespit edilmesi halinde; ilgili tüzel kişi ve ortaklık yapısındaki kişilerin ortak olduğu diğer tüzel kişiler Bakanlık tarafından yapılacak diğer YEKA yarışmalarına 2 (iki) yıl süreyle katılamamaktadırlar.[32]

3.2.7.2 LİSANS SÜRECİ

Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getiren ve Fabrikayı süresi içinde işletmeye alan önlisans sahibi tüzel kişiler, Enerji Piyasası Denetleme Kurumu’na (“EPDK”) lisans başvurusunda bulunmaktadır. İlgili Yönetmeliğin 13.maddesi çerçevesinde YEKA’lar için alınacak lisansların süresi şartnamelerde belirlenmekte olup söz konusu süre sonunda arazi kullanım hakkının alındığına ilişkin ilgili kurumların mevzuatı uyarınca işlem tesis edilmektedir.

YEKA’lar kapsamında kurulacak elektrik enerjisi üretim tesisinin inşaat süresi ve her yıl işletmeye alınacak tesis kapasitesi, Genel Müdürlük tarafından kabul edilen iş programında belirtilmektedir. Bu kapsamda elektrik enerjisi üretim tesisinin toplam kurulum süresi ise Şartnamede belirtilir. İş programında belirtilen yıllık kurulu güç kapasitesinin tamamının işletmeye alınamaması halinde ise; eksik kalan yıllık kapasitenin kurulumu gerçekleştirilinceye kadar, YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesinde belirtilen alım fiyatı üzerinden belli bir oranda kesinti yapılmaktadır.[33] Bu uygulama, lisansta yer alan toplam kurulu güç tamamlanıncaya kadar devam etmektedir.

3.2.8 ELEKTRİK ENERJİSİ SATIŞI

Yönetmeliğin 14.maddesinde YEKA’larda üretilen elektrik enerjisinin satışına ilişkin hükümlere yer verilmiştir. YEKA’larda üretilen elektrik enerjisi, Şartnamede belirtilen süre içerisinde Sözleşmede yer alan fiyat üzerinden, YEKDEM çerçevesinde değerlendirilmektedir. Şartnamede belirlenmiş olan alım süresi, Sözleşmenin imzalandığı tarihten itibaren başlamakta ve mücbir sebepler dışında süre uzatımı yapılmamaktadır.

Üretilen elektriğin satış fiyatı YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi’nde kaydedilen fiyat üzerinden gerçekleşmektedir. Bu fiyat alım süresi boyunca bir artışa tabi olmamaktadır. Ayrıca elektrik üretim tesisinin kısmî olarak işletmeye alınması durumunda dahi üretilen elektrik enerjisi YEKDEM kapsamında işleme tabidir.

YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi kapsamında kurulacak elektrik enerjisi üretim tesisleri için ayrıca 5346 sayılı Kanun kapsamında yer alan yerli ürün desteği de uygulanmamaktadır. Zira YEKA modeli kendi içerisinde yerli ürün kullanımı koşulunu içerecek şekilde oluşturulmuştur. [34]

3.2.9 AR-GE FAALİYETLERİ

Yönetmelikte aynı zamanda, YEKA Kullanım Hakkı kapsamında başvuru yaparak yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı elektrik enerjisi üreten ve/veya üretmeyi taahhüt eden tüzel kişilere yönelik AR-GE ve Sertifikasyon düzenlemelerine yer verilmiştir. Bu kapsamda Yatırımcı, kuracağı merkezde AR-GE planı doğrultusunda faaliyetini sürdürmekle yükümlüdür.

3.2.10 MÜCBİR SEBEPLER

Yönetmelik kapsamında yürütülen iş ve işlemlerin, YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesinde belirlenen sürelerde tamamlanmaması durumunda tadadi olarak mücbir sebep hallerinin neler olduğu madde 17’de hüküm altına alınmıştır. Bunlar; doğal afetler, kanuni grev, genel salgın hastalık, kısmi veya genel seferberlik ilanı, yangın ve sabotaj halleridir.

İlgili maddede belirtilen hallerin mücbir sebep olarak kabul edilmesi ve YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi imzalanan tüzel kişiye süre uzatımı verilebilmesi için, mücbir sebep olarak kabul edilecek durumun; tüzel kişinin kusurundan kaynaklanmamış olması, taahhüdün yerine getirilmesine engel nitelikte olması, tüzel kişinin bu engeli ortadan kaldırmaya gücünün yetmemesi, mücbir sebebin meydana geldiği tarihi izleyen 30 (otuz) takvim günü içinde YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesi imzalanan tüzel kişinin Genel Müdürlüğe yazılı olarak bildirimde bulunması ve yetkili merciler tarafından belgelendirilmesi zorunludur.[35]

Mücbir sebeplerin vukuu bulduğunun tespit edilmesi ile birlikte meydana gelen gecikme süresi iş programına ve toplam süreye eklenmektedir. Ancak mücbir sebepler çerçevesinde süre uzatımı toplamda 1 (bir) yılı geçemez. Zamanında yapılmayan yazılı bildirimler ise dikkate alınmamakta ve müracaat süresi geçtikten sonra süre uzatımı talebinde bulunulamamaktadır.

Yönetmeliğin ilgili hükmü çerçevesinde YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesini imzalayan taraflarca mücbir sebep çerçevesinde yaşanan gecikmenin 1 (bir) yıldan fazla sürmesi veya 1 (bir) yıl içerisinde giderilemeyeceğinin anlaşılması halinde ise; bu durumun yetkili mercilerce belgelendirilmesi ile Genel Müdürlüğün YEKA Kullanım Hakkı Sözleşmesini feshetme hakkı bulunmaktadır. Bu durumda teminat mektubu iade edilmekte ve tüzel kişinin bu durumda zarar ve ziyanların tazminine ilişkin herhangi bir talepte bulunma hakkı söz konusu değildir.

3.2.11 YEKA’LARIN KORUNMASI VE KULLANILMASI

İlgili Yönetmeliğin 18. Ve 19.maddelerinde YEKA’ların korunması ve kullanılması ve bu alanlar için alt yapı yatırımlarının geliştirilmesine yönelik düzenleme getirilmiştir. Bu kapsamda; YEKA’da kullanılacak kaynağın doğallığının muhafaza edilerek devamlılığının sağlanması esastır. Yönetmelik kapsamında belirlenerek Resmî Gazete’de ilan edilen alanlardaki yenilenebilir enerji kaynağının yapısını değiştirebilecek her türlü proje ve planların hazırlık safhasında Genel Müdürlüğün görüşünün alınması zorunludur.

Ayrıca YEKA’da ulusal güvenlik ile ilgili haller dışında bu kaynaktan yararlanmayı engelleyici nitelikte işlem tesis edilemez. Ancak, YEKA olarak ilan edilen alanların korunmasına yönelik alanın ekolojik, fiziki ve teknik özelliklerine göre talep edilebilecek ek tedbirler Bakanlığın uygun görüşü alınarak uygulanabilmektedir.

3.2.12 STANDARTLAR VE SERTİFİKASYON

YEKA modeli çerçevesinde yurt içinde üretilecek ekipman ve/veya aksamların uluslararası veya Türk standartlarına veya kriterlerine uygun olduğu TSE ya da uluslararası akreditasyon kuruluşları tarafından yetkilendirilmiş kuruluşlar tarafından verilen Tip Sertifikası, Ürün Sertifikası ve Birim Doğrulama Sertifikası gibi belgelerle kanıtlanmaktadır.[36] Bu kapsamda TSE tarafından verilecek olan standartlara uygunluk sertifikalarının önlisans süresi içerisinde ETKB’na iletilmesi gerekmektedir.

3.2.13 DEĞERLENDİRME

Sonuç olarak; YEKA ve bağlantı kapasitelerinin tahsisine ilişkin süreç Yönetmelik ve ilgili Şartname hükümleri çerçevesinde yürütülmesi gerekmektedir. İlan kapsamında ihalelere katılmak isteyen tüzel kişilerin başvurusu için talep edilen belgeler, YEKA Kullanım Hakkı Yarışmasının usulü, başvuruda bulunan yarışmacının sözleşmeye davet edilmesi, Aday YEKA’ların önerilmesi ve değerlendirilmesi, YEKA ilanı ve sonrasında işleyecek olan süreç ile tarafların yükümlülükleri gibi konuların detayları için ilgili Şartname’nin temin edilmesi gerekmektedir.

Bu kapsamda önemle belirtmek gerekir ki Yönetmelik, yenilenebilir enerjiyi teşvik etmek amacıyla, YEKA yatırımcılarına büyük miktarlarda enerji üretimi elde etmelerini sağlayacak büyük alanların tahsis edilmesini hedeflemektedir. Ayrıca Yönetmelik, yatırımcıların YEKA’larda kurulacak santrallerin bir parçası olacak ilgili ekipmanların üretimi için yerli üretim ekipman kullanmalarını veya fabrikalar inşa etmelerini gerektirmektedir. Yönetmelik aynı zamanda alanlar içerisinde araştırma ve geliştirme merkezlerinin kurulmasını da zorunlu kılmaktadır.

Bununla birlikte Yönetmelik, alanların belirlenmesi, bağlantı ve kapasite tahsisi ihalesi, yurt içinde imal edilen ekipman kullanım koşulları, tüzel kişi katılımcılar için rekabet koşulları ve şartları, rekabetin yürütülmesi, banka teminat mektubu koşulları, üretim lisans başvuruları ve üretilen elektriğin satışına ilişkin hükümleri de içermektedir. [37]

4. SONUÇ

Fosil enerji kaynaklarının kısa vadede tüm ihtiyaçları karşılayabilmesi ve küresel anlamda çok tüketilen kaynaklar olmasına karşın bu kaynakların belli bir süre sonra tükenecek olması gerçeği ile birlikte çevresel tahribat, artan enerji kaynakları fiyatları ile birlikte dış ticaret bağımlılığı, küresel ısınma ve iklim değişikliği ve bu gibi birçok neden ülkeleri yeni alternatif enerji kaynak arayışına itmiştir. [38]Dolayısıyla küresel çapta ülkelerin enerji politikalarında yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına yönelik bir ivmenin olduğu görülmektedir. Zira yenilenebilir enerji kaynakları fosil kökenli yenilenemez enerji kaynaklarıyla kıyaslandığında önemli avantajlara sahiptir. Bunun neticesinde yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretimi ve bu üretimin sağlanabilmesi için gerekli ekipman üretiminin geliştirilmesi, enerji verimliliği sağlamak amacıyla daha az enerji ile daha fazla üretim miktarının sağlanması yönünde çalışmalar öne çıkmaktadır. [39]

Türkiye’nin de bulunduğu coğrafya itibariyle yenilenebilir enerji kaynakları bakımından donanımlı bir yapıya sahip olduğu göz önünde bulundurularak 2001 yılından günümüze kadar enerji piyasasında büyük reformlar gerçekleştirilmiştir. Bu çerçevede gerçekleştirilen mevzuat düzenlemeleri ve teşviklerle, Türkiye’de de yenilenebilir enerji kaynakları kullanılarak enerji üretimi sağlanmakta olup bu üretime bağlı olarak teknoloji ve istihdam geliştirilmektedir. Söz konusu ulusal ve küresel değişiklikler aynı zamanda AR-GE çalışmaları ile desteklenmektedir. Ayrıca son yıllardaki güneş, rüzgâr ve diğer yenilenebilir enerji teknolojisi maliyetlerindeki önemli düşüş, düşük karbonlu enerji alanında yeni bir çağ başlatmıştır.[40]

Söz konusu politikaların hızla ilerlemesi neticesinde yerli ve tükenmez olan enerji kaynaklarına talebin günden güne artması ile birlikte Türkiye’nin enerji ihtiyacının yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanması enerji piyasasındaki dışa bağımlılığı azaltmakla birlikte fosil kaynakların yer aldığı yenilenemez enerji kaynaklarının yarattığı olumsuzlukları bertaraf edeceği aşikardır.

Ayrıca uygulanmaya başlanan YEKA Teşvik Modeli’nin de içinde yer aldığı enerji politikalarının, enerji piyasasını da kapsayan ekonomi piyasasının etkili bir biçimde şekillenmesine katkıda bulunacaktır. Bu çerçevede yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklarına olan yatırımların her gün artacağı hedeflenme olup yenilenebilir enerji kaynaklarının verimli ve uygun projelere konu edinmesi ile milli servetin en iyi değerlendirilmesi sağlanacaktır.

[2]NSW Government,“Renewable Energy Zones”,https://energy.nsw.gov.au/renewables/renewable-energyzones#:~:text=Renewable%20Energy%20Zones%20(REZs)%20are,and%20industries%20that%20need%20it. adresinden alındı
[3] United States Environmental Protection Agency, “Energy Resources for State and Local Governments”, https://www.epa.gov/statelocalenergy/state-renewable-energy-resources adresinden alındı
[4] Mustafa Özcan, “Enhancing the Renewable Energy Auctions in Turkey”,Journal Of Polytechic
[5] Olcay Yılmaz, “Yenilenebilir Enerjiye Yönelik Teşvikler ve Türkiye”, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yıl: 2015, s.101
[6] Yılmaz, s.101 [ Olcay Yılmaz’ın makalesine yeniden başvuruluyor.]
[7]YEGM, “Türkiye Ulusal Yenilenebilir Enerji Eylem Planı”, Erişim Tarihi: 7 Nisan 2015, Http://www.Yegm.Gov.Tr/Duyurular_Haberler/Document/Turkiye_Ulusal_Yenilenebilir_Enerji_Eylem_Plani.Pdf. adresinden alındı
[8] Teske, S., Zervos, A., & Schafer, O. , “Enerji Devrimi: Sürdürülebilir Bir Dünya İçin Enerji Yol Haritası” Greenpeace Yayınları,s.72
[9]Uyar,T.S.,“Yenilenebilir Enerji” Erişim Tarihi: 15 Ocak 2015 http://www.Kto.Org.Tr/D/File/Yen_Enerji_Kay_Rapor.Pdf. adresinden alındı.
[10]Dolunay Güçlüer Küpeli, Caner Güney, “Türkiye”de Yenilenebilir Enerji ve Enerji Politikası”, TMMOB 6. Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi, 23-25 Ekim 2019, Ankara,s.4
[11] Hukuki Haber, “Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları (YEKA) Nedir?”, Erişim Tarihi: 23 Ağustos 2020,https://www.hukukihaber.net/makale/yenilenebilir-enerji-kaynak-alanlari-yeka-nedir-h437899.html adresinden alındı
[12] NSW Government
[13] NSW Government,“Renewable Energy Zones”,https://energy.nsw.gov.au/renewables/renewable-energyzones#:~:text=Renewable%20Energy%20Zones%20(REZs)%20are,and%20industries%20that%20need%20it. adresinden alındı
[14] Climate Counsil,”What are the renewable energy zones?“, Erişim Tarihi: 23 Kasım 2020, https://www.climatecouncil.org.au/resources/what-is-renewable-energy-zone/ adresinden alındı
[15] Deloitte Touche Tohmatsu Limited Üye Şirketi, “YEKA: Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanı”,Erişim Tarihi:2017,https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/tr/Documents/energy-resources/yeka-infographic.pdf adresinden alındı
[16] Deloitte Touche Tohmatsu Limited Üye Şirketi, 2017
[17] GÜYAD Yenilenebilir Enerji Yatırımcıları Derneği, “Turkey to add 1000 megawatts more solar capacity”, Erişim Tarihi: 25.03.2019, http://www.guyad.org/EN,286/turkey-to-add-1000-megawatts-more-solar-capacity.html?_tag1=636891049830000000 adresinden alındı
[18] International Trade Administration, ”Turkey – Renewable Energy”, https://www.trade.gov/energy-resource-guide-turkey-renewable-energy adresinden alındı
[19] Mehmed Fatih Göksu, Cemre Edip Yalçın, “YEKA Kapsamında İdare ile Akdedilen Kullanım Hakkı Sözleşmesinin Mahiyeti – YİD Sözleşmelerinin Mahiyetindeki Dönüşüm ile Birlikte Bir Değerlendirme“, Göksu Safi Işık Avukatlık Bürosu Articletter, Yıl: 2019 ,s.14
[20] 09.10. 2016 tarih, 29852 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları Yönetmeliği (“Yönetmelik”), m.14
[21] Göksu, Edip Yalçın s.15 [Mehmet Safi Göksu ve Cemre Edip Yalçın’ın makalesine yeniden başvuruluyor.]
[22] Yönetmelik, m.15.
[23]MTS Mevzuat Takip, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, ”Yönetmelikler”, https://mevzuattakip.com.tr/mevzuat/yenilenebilir-enerji-kaynak-alanlari-yonetmeligi adresinden alındı
[24] Yönetmelik, m.2
[25] Yönetmelik, m.5
[26] Yönetmelik, m.5
[27] Erdem&Erdem Hukuk Bürosu,Fırat Çoşkun,”Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları Yönetmeliği”, Erişim Tarihi: Ekim 2016, http://www.erdem-erdem.av.tr/yayinlar/hukuk-postasi/yenilenebilir-enerji-kaynak-alanlari-yonetmeligi/ adresinden alındı
[28] Yönetmelik, m.10
[29] Yönetmelik, m.11
[30] KALİ Energy Solutions, ”Güneş Yatırımcıları için YEKA Rehberi”, Ocak 2017, s.24
[31] Yönetmelik, m.12
[32] Yönetmelik, m.12
[33] Yönetmelik, m.13
[34] KALİ Energy Solutions,”Güneş Yatırımcıları için YEKA Rehberi”, Ocak 2017, s.26
[35] Yönetmelik, m.17
[36] KALİ Energy Solutions,”Güneş Yatırımcıları için YEKA Rehberi”, Ocak 2017, s.28
[37]Kesikli Law Firm, “Renewable Energy Areas in Turkey” ,Erişim Tarihi: 28 Mart 2018, https://www.kesikli.com/renewable-energy-areas-in-turkey/ adresinden alındı
[38] Yılmaz, s.138 [ Olcay Yılmaz’ın makalesine yeniden başvuruluyor.]
[39] Çağkan Aydoğdu,”Yenilenebilir Enerji Sektöründe ve Enerji Verimliliğinde Kamusal Destekler ve Türkiye’de Yansımaları”, ISSN: 2547-9725 Akademik İzdüşüm Dergisi Journal of Academic Projection 2021, s.71
[40] Philipp Godron ,Mahmut Erkut Cebeci ,Osman Bülent Tör, Değer Saygın , “Türkiye’nin Enerji Sisteminde Yenilenebilir Kaynakların Artan Payı: İletimde Genișleme ve Esneklik Seçenekleri”, Sabancı Üniversitesi Shura Enerji Dönüşüm Merkezi ,Yıl: 2018 s.86